Стефан Алијевиќ, со збирката раскази Вечерен автобус, е еден од добитниците на регионалниот книжевен избор Штефица Цвек во 2023 година, која се доделува на автор(к)и што пишуваат ангажирана феминистичка и квир книжевност. Како што навестува и самата селекција, фикционалниот свет на расказите на Алијевиќ го населуваат плејада маргинализирани ликови, чии испреплетени приказни, со својот често трагичен тон, ја отсликуваат бруталната реалност во која тие живеат и ги демаскираат релациите на моќ што насилно ги дисциплинираат нивните тела. Можеби највпечатлив пример е расказот Семафор, каде што во главните ликови, Емил и Ардит, се судираат етничкиот, сексуалниот и класниот алтеритет. Овој субалтерен модел на главни ликови, всушност, е стандарден за целата збирка раскази. Токму затоа е толку изразена не само нивната идентитетска подвоеност, туку и нивната растргнатост помеѓу минатото и сегашноста (со посредство на меморијата), како и онаа помеѓу фикцијата и автофикцијата. Нешто повеќе за овие аспекти, како и воопшто за неговите ставови и гледишта, Алијевиќ ќе ни открие во текот на овој разговор.
К: Стефан, може ли да ми споделиш некои интересни аспекти од создавањето на Вечерен автобус. Колку долго ја пишуваше збирката раскази? Што ти беше инспирација, а што предизвик во тој процес?
С: Почнав да работам на расказиве во 2019 година. Првин во еден бележник, запишував одлепени соништа, и по некоја интересна поетска слика, па потоа како еден вид вежба се обидов да ги искористам тие мали записи за правење некаква кратка фикција. И тој процес постојано „мутираше“, а јас како не толку искусен пишувач на проза, на моменти и се опседнував со текстовите и дел од расказите ги менував и едитирав премногу пати. На потешкиот начин учев кога е потребно да престанеш со чепкање на текстот за да не расипеш.
Еден од првите раскази кои биднаа во процесот беше расказот „Семафор“, напишан според вистинска случка. Кога веќе го имав тој расказ, посакав да имам и збирка, со цел често премолчуваната тема за насилството со кое се соочуваат геј момците и воопшто ЛГБТИ заедницата, да допре до еден поширок читателски круг. Во оваа насока продолжив да работам и на уште неколку други раскази, повторно на посензитивни теми за кои сметав и сè уште сметам дека треба повеќе да разговараме, и понатаму да пишуваме, и да се менуваме како општество во насока состојбите континуирано да се подобруваат за сите.
Како предизвик би ги спомнал оние кочници што се појавуваат во глава во моментот кога ќе седнеш да пишуваш. Наеднаш стануваш загрижен што ќе мислат дел од читателите откако ќе прочитаат. Тоа е психолошки притисок што сам си го правиш и треба некое време да се надмине. Тука е и притисокот околу самото дебитирање и станувањето свесен дека со објавувањето разголуваш аспекти од себеси.
Но, од друга страна, секоја форма на уметност, па така и пишувањето фикција, е разголување на себеси пред светот.
Имав и доста дилеми околу насловот на збирката, бидејќи ми требаше нешто што ќе дејствува обединувачки врз различните целини внатре. Конечниот избор падна на „Вечерен автобус“, што е всушност наслов на песна од една рана збирка на професорот Влада Урошевиќ, „Манекен во пејсажот“, од 1966 година. Ова книже, кое во раце ми се најде за време на пандемијата, воедно и ми даде неколку книжевни јадра со кои продолжив да работам.
Инспирација и поттик за пишување ми биле и расказите на Румена Бужаровска, романите на Петар Андоновски; понатаму, делата на Агота Кристоф и Вирџинија Вулф, некои кратки ствари од Кафка и Томас Ман, како и Михаил Булгаков (пандемијата ме затекна токму кога одново ја исчитував „Мајсторот и Маргарита“). Би ги додал и сликите на Рене Магрит. Различни и убави места за црпење креативна енергија.
К: Што претставува за тебе процесот на пишување? Каква е неговата релација со нашата политичка реалност? Дали мислиш дека книжевноста поседува субверзивна моќ во однос на опресивните политички структури?
С: Пишувањето носи со себе еден исцелувачки момент, но претставува и многу повеќе од тоа. Може да биде обид за градење на нови светови, реконструкција на заборавени светови, или, пак, удар кон истрошените структури на размислување кои за жал постојано го обмислуваат современиот начин на живеење, удар кон (не)културата како потентен исцедок на патријархатот, а под диригентската палка на безобразните политички структури и сличните ним алчни центри за моќ, сето тоа замачкано зад добар маркетинг и лажни ветувања дека утре ќе биде подобро.
Пишувањето може да претставува личен уметнички израз на незадоволство кон нештата какви што се тука на Балканот, или и пошироко. За писател(к)ите, можеби и нема друг излез од оваа сирова политичка реалност и секојдневност освен низ уметноста на фикцијата.
Мислам дека целокупната книжевна продукција сама по себе не може да има субверзивна моќ, доколку тоа прашувате. Се соочуваме и со еден момент на хиперпродукција, и отсуство на некакви построги критериуми што оди во печат а што не. Кога филтерот е слаб, тука лесно се губи субверзивната моќ на книжевноста, и таа се претвора во нешто тривијално, се разводнува како шумлива таблета кога ќе фрлите во чаша вода, да доловам питорескно.
За книжевноста да биде субверзивна, важно е да третира релевантни теми од секојдневието, односно авторот внимателно да гледа што се случува околу него, каков политички театар се одигрува во моментот, и дали на пример надвор наеднаш се случува барок, или, пак, невидено загадување на воздухот (читај: гасна комора!). Авторот потоа треба да остави, доколку успее, свој креативен печат на пикираната тема, сигнали и пораки во своето пишување, независно дали делото е роман, расказ или поезија. Ефектот на субверзивната книжевност е таков што можеби нема веднаш да наиде на „инстантен успех“, но на долг план, се чини ветува разнишување на опресивните структури. Баш како добар вирус.
Од друга страна, треба да се разбере и економскиот момент во издаваштвото. Издавачките куќи мора да понудат и нешто „покомерцијално“ или „полесно“ за тоа да помине кај пошироката публика. Така што, ова е доста деликатно прашање. За среќа, ги имаме и оние автор(к)и кои истовремено создаваат книжевност со извонреден субверзивен капацитет, и се популарни со еден поширок круг на читатели; не се премногу на број, но ги имаме.
К: Меморијата игра клучна улога, особено во првиот дел од твојата збирка, и примарно е врзана за фигурите на возрасните во животите на децата, а особено истакната е улогата и значењето на бабите. Освен тоа, ликот на бабата во расказите е доста субверзивен и суштествен за раниот детски развој. Каква е нејзината функција и какво значење има меморијата врзана за нејзе во твоите раскази? Кои се потенцијалите за политичко промислување на минатото и искуствата кои меморијата ни ги нуди?
С: Па, од една страна меморијата е многу лична, субјективна категорија, а истовремено и не е целосно веродостојна. Човечкиот мозок постојано ги процесира доживеаните случки и често се сеќаваме само на фрагменти, отприлика како било. Сонот оди уште неколку нивоа над тоа, и претставува понатамошна обработка на спомените од денот, неделата, животот. Теоретичарката Ренате Лахман тука би била доста податлива, особено околу теориското разглобување на категоријата меморија.
Конкретно околу улогата на нашите баби, често се тие првите раскажувачки во нашите рани години и извесен симбол на мудрост, пред сè мудрост акумулирана низ најмалку лесните животни искуства. Баба ми често ми раскажуваше приказни, на пример за војната што како дете ја поминала во Загреб. Тоа се пострашни приказни, неспомнати во „Вечерен автобус“, но можеби ќе најдат свое место во некој иден автофикциски минисеријал. Баба ми е исто претставник на една би рекол тивка генерација жени, генерација лишена од доста можности и за која не знаеме премногу, па посредувањето да таа биде главна улога во пар кратки приказни, барем малку додава боја и на тој недоволно спознаен свет.
Во однос на политичкото промислување на минатото, кога е направено од некаква временска дистанца, тоа може да понуди еден малку пообјективен поглед на она што се случило. Мемориите на кои се повикуваат расказиве се од едно време кога работите беа далеку од сјајни. Државата беше повеќе години изолирана, претпријатијата и фабриките тонеа во стечај. Мнозинството се соочуваше со егзистенцијални прашања, без премногу простор за обичните задоволства. Од оваа перспектива, дел од грижите што ги имале нашите родители низ деведесеттите ми се чинат уникатни и неспоредливи. Меморијата може да послужи како алатка за запишување на одминатото време, пред тегобата од тоа да потоне во заборав и подоцна да се повтори.
К: Зошто толкава концентрација од сеќавањата е врзана токму за детството? Според тебе, дали преку фигурата на детето ја остваруваме првата средба со опресивниот социјален поредок во кој живееме?
С: Детството е полно со мистерии, и дел од сеќавањата може да ни се вратат како нешто недоволно јасно подоцна во животот. Не верувам дека детето може да биде целосно свесно кога се соочува со било каков опресивен момент, дури може сето тоа да му биде најнормална работа на светот. Може на пример да почувствува срам доколку отстапува од социјалната норма. Ако е машко, да биде посрамено зашто си играло со барбики. Или, ако е девојче, да биде посрамено доколку многу сака да игра фудбал, само затоа што преовладуваат ваквите штетни стереотипи околу „машки“ и „женски“ игри или активности. Но, сите такви моменти оставаат прашалници верувам во главата на секое дете, и кога ќе пораснеш, можеби ќе посакаш да ги решиш тие прашалници. Еден излез за тоа може да биде фикцијата.
К: Во Вечерен автобус среќаваме ликови за коишто постепено откриваме дека носат одредено искуство со граничното постоење, а тоа е поврзано со нивната етничка, родова и сексуална различност, меѓу другото. Што претставува и колку е важно за тебе застапеноста на овие ликови во твојата книга, но и воопшто во книжевноста?
С: Маргиналните ликови се можеби и најважните. Тука зборуваме за најслабите во општеството, оние кои постојано се субјект на суптилно и/или отворено насилство, кое се чини сеприсутно и кое често се премолчува. И тоа е неприфатливо. Мислам дека е голема задача на книжевноста, пред сè книжевност која претендира, како што вели Кафка, да го скрши замрзнатото море во нас, да ги става во фокус искуствата и реалностите на граничното постоење. Да им дава глас на оние во нашиот колективен видокруг кон кои неретко се гледа како на пркос, како на гадинка, како на одвишно. Важно е книжевноста да ги расветлува приказните на невидливите и замолчените, дотолку поважно денес кога тоталитарните уредувања и фашистичките идеологии се повторно во подем каде и да се свртиш во светот. Од аспект на нарација, тука секако демнат повеќе замки.
К: Во текот на книгата, фокусот паралелно се поместува од минатото кон сегашноста и од автофикцијата кон фикцијата. Како би ја коментирал оваа промена? Дали тоа движење од себе кон другите е политички мотивирано, и можеби целно гради разбирање и емпатија, употребувајќи ги идеалите и вредностите секако на феминистичката и квир теорија и книжевност?
С: Би сакал да гледам на таквите премини како на еден вид кафкијанска преобразба. Тука може и да понудам еден апсолутен книжевен одговор: Едно утро, кога Грегор Самса се разбуди од мрачните соништа, се најде преобразен во својот кревет во ужасна гадинка.
Читателите на „Вечерен автобус“ би требало да ги забележат и сите оние бубачки и инсекти кои дефилираат во урнатините на проектираниот свет, и кои понекогаш се јавуваат во соништата на ликовите. Во таа извесна поетика на распаѓањето можеби треба да се бара и еден од елементите на квир, во смисол на своето првично значење.
Може да гледаме на временските и жанровските поместувања низ расказиве како на некакво пулсирање чиј извор е кафкијанското царство, кое е секогаш доста политично, и често се движи во насока на редукција, независно дали се работи за анимална редукција на ниво на ликови, или намерно невоодушевувачки регистар на зборови на ниво на јазик. Но, не знам колку тој мој обид во ваквиот правец е успешен.
Разбирливо, расказиве се можност да се ѕирне во животот на другите, во различностите. Светот се отсликува онаков каков што е, сосе нијансите кои многумина одбиваат да ги видат, но ете ги, тука пред нос: низ овие раскази гледате во едно огледало и можеби нема да ви се допадне сето она што ќе го видите.
К: За крај, чувствувам дека треба да споменеме дека покрај пишувањето, те интересира и музиката и веќе долго време пушташ музика на Канал 103, каде скоро ја прослави својата стота епизода, но и во Комитет. Што ги обединува овие две уметности и како се надоврзуваат една на друга во твојата работа? Промовираат ли ист социјален ангажман? Расказите ти имаат и различна динамика, ритам и брзина на нарацијата, па се прашувам и какво влијание има музиката врз твоето пишување и дали наоѓа ли некакво место во него?
С: Уште подолго време пуштам музика во чаршија, во бар Ла Кања, и би го нарекол местово мојата примарна база (хаха). Без музика навистина не можам. Истражувам и слушам различни жанрови и ствари, а на пуштањето музика гледам како на хоби, рекреација, и можност да се дружиш со луѓе со кои делиш слични музички афинитети.
Конкретно радиото е личен предизвик за мене, особено во делот со водење емисија во живо, а не само селекција на некаква си фина интересна различна музика за публика со малку поистенчен вкус. Да се биде дел од Канал 103, што е култно радио во македонскиот етер, постаро и од самата независна РМ, е и на некој начин посебна чест.
Посебно постарата генерација колеги од ова радио се страшни познавачи на музика, и доколку ги слушате нивните емисии, тие можат да ви откријат многу повеќе отколку YouTube или вашиот неделен Spotify Discovery.
Би го искористил одговоров истовремено и да упатам нов апел во јавноста, да се врати фрекфенцијата на Стотројка, да не остане ова радио само на дигитален стрим. Имам личен впечаток дека и ова лишување е дел од еден поширок општествен проблем кај нас, на систематско истиснување кон маргините на сето она што претставува малку поспецифична форма на израз или вкус. Додека вратата за кичот е оставена ширум отворена, па уште малку да ни се насели и во клетките. Чудесен век да се биде жив.
Дали музиката го динамизира моето пишување? Засега повеќе би рекол дека одредени раскази се едноставно референтни кон неколку кул моменти од историјата на поп музиката и културата, и тоа можеби генерира некаков дополнителен сонорен амбиент. Општо земено, сакам фиктивни светови кои би звучеле како добра, или на пример мрачна амбиентална музика што прави извесна тензија кај слушателот. А и доста сакам да размислувам за книги како „Волшебниот рид“ на Томас Ман, каде што на ниво на форма може да се бараат поврзаности со лајтмотивот и симфонијата. Тоа е веќе нешто генијално!
Стефан Алијевиќ (1991, Гевгелија), дипломирал на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“ во Скопје на катедрите за Општа и компаративна книжевност и Англиски јазик и книжевност. Неговата дебитантска збирка „Вечерен автобус“ (Или-Или, 2022) беше наградена на регионалниот книжевен избор за актуелна феминистичка и квир книжевност „Штефица Цвек“, а минатата година го доби и својот прв превод на српски јазик. Раскази од Алијевиќ се објавени и на неколку културни портали и списанија, како и во антологијата на македонскиот краток расказ, „Џинџуџе во земјата на афионите“ (Темплум, 2022). Во музичкото радио Канал 103, секој вторник вторник, од 19:00 до 21:00 часот ја води емисијата ВРТЛОГ.
Интервјуто е спроведено во рамки на промотивните активности на колективот на критичарки Pobunjene čitateljke, кој ја организира книжевната селекција „Штефица Цвек“.
Интервјуто го води Кристијан Стефановски
Фотографии: Јелена Белиќ
