Двојазичната книга „Споменик на слободата – разговорник“ (на македонски и на англиски), во издание на PrivatePrint, е документарен проект на Елена Чемерска, кој содржи интервјуа што се осврнуваат на Споменикот на слободата, на ридот Локубија во Кочани (дело на Глигор Чемерски и Радован Раѓеновиќ) од аспект на уметноста, архитектурата и социокултурниот контекст. На промотивната изложба ќе бидат претставени дела на Елена Чемерска работени во склоп на поширокиот авторски проект поврзан со „Споменикот на слободата“ во Кочани. Со неа поразговаравме за личната и професионална врска со ова монументално дело, за идејата за слобода која е вградена во него, како и за влијанието што „Споменикот на слободата“ го има врз нејзиното творештво денес.
Елена, понирајќи во сето она што е кажано и направено околу „Споменикот на слободата“, колку всушност успеа да ѝ се приближиш на таа идеја за слободата искажана низ „архитектонското решение на отвореност“ за кое зборува Раѓеновиќ? Зошто денес ни е толку далечна и туѓа?
Мислам дека не е идејата за отвореност таа што ни е туѓа, бидејќи искрено верувам, а тоа и беше една од причините поради кои ми беше многу важно да научам за и од овој споменик, дека тоа ослободување и таа слобода што е отелотворена во него, возбудува и привлекува на едно длабоко, можеби и најосновно, интуитивно ниво. Работата е во голема мера чувствена. Она што е потребно за човек да се израдува, е да си дозволи да биде чувствителен; да си дозволи да гледа, да слушне, да го почувствува просторот и своето тело и својата личност во тој простор. Сосема е возможно некој што воопшто и нема интерес за историја на уметност или архитектура како наука да се најде во еден ваков простор и го почувствува како свој, како место кое е негово да го култивира, притоа култивирајќи се и себеси. Бидејќи ваквите простори ни овозможуваат еден третман и чувствување за времето, што ни се сè повеќе одземени од секојдневниот живот. Мислам дека треба да ги создаваме тие простори, или кога ги имаме, да ги препознаваме просторите што во себе го имаат потенцијалот тоа да ни го овозможат.
Ако чинот на градење на ова импозантно дело бил „разговор со светот“ и „приказна за слободата раскажана во мозаиците“, тогаш како да го одржиме тој разговор жив?
Не сум сигурна како да одговорам нешто паметно на ова прашање, односно мислам дека не постои еден точен одговор. Ние го живееме нашето време во од, се трудиме да разбереме или разбираме што се случува, па реагираме или предизвикуваме реакции. Светот е денес многу поразличен од 80-тите години од 20 век, целата парадигма е различна, различна ни е идејата за тоа што е живот воопшто. Мене ми се чини дека еден од начините да се одржи во живот разговорот со светот и приказната за слободата раскажана во мозаиците на Споменикот на слободата е да му се пркоси на светскиот поредок, особено кога сме дошле до момент кога пркоста, всушност, значи отвореност кон пријателството, негата и чувствителноста кон светови што не се нашата најнепосредна средина.
Ме воодушеви фактот дека за личниот творечки опит на Глигор Чемерски, слободата е неразделна од концептот на одговорноста во уметничкото творештво. Во книгата се цитира: „Добивме толку доверба и слобода што во нас одеднаш се појави една необјаснива обврска. Не ни знаев: ништо не може така да те обврзе како слободата и довербата.“ Потоа помислив дека всушност така би требало да биде секогаш, само што ние сме свикнале на некои други вредности…
Во една сцена од еден од моите омилени филмови, двајца ангели седат во автомобил и разговараат за тоа што значи слободата. Едниот од нив наумил да се ослободи од вечноста. Парафразирам, но едниот ангел приближно му вели на другиот: слободни можеме да бидеме онолку колку што сме одговорни. Мислам дека тука некаде лежи одговорот. Што е она што го правиш со својата слобода, ако ја имаш, и за кого? На сметка на што си слободен, и можна ли е слобода ако е само и единствено лична слобода? Зарем таа не подразбира разбирање за потребата за слобода на другиот и конечно, вложување во таа слобода? Против кого и против што сме спремни да се бориме за таа слобода? Мислам дека е многу е важно постојано да ги преиспитуваме нештата што ги земаме како дадени, конечно, така некако и се создаваат тие вредности.
Има ли моменти кога на ридот Локубија посакуваш да одиш единствено како ќерка, „ослободена од слободата“ на уметноста, или, пак, ќерката и уметницата се неразделни камчиња од мозаикот?
Мојата лична врска со споменикот секако дека имаше удел и донекаде можеби претставуваше иницијалната каписла за мојот интерес за состојбата на тоа место. На почетокот тоа ми создаваше трема, но наскоро сфатив, низ соработките и пријателствата што произлегоа од она што стана заеднички проект на навистина голем број луѓе што се вклучуваа во различни фази, дека она што нè зближува е тоа што нашите животи, на овој или оној начин, биле некако допрени од Споменикот на слободата. Тоа воопшто не мора да биде физичкиот споменик, тука станува збор и за идејата што тој ја претставува. Потребата за слобода е нешто што е во суштината на секоја форма на свест и живот која постои на планетата. Освен тоа, мислам дека има и нешто врзано со идејата за дом, за местото што го населуваме и кое го негуваме. Има и некаква врска со идејата за духовен дом, за она што го чувствуваме блиско и со кое се поистоветуваме.
Запознав различни луѓе кои, слично како и јас, имаат со споменикот длабоко лична и апсолутно професионална врска. Одново, овде не станува збор само за Споменикот на слободата, може да се проектира и на многу пошироки планови. Нештата се испреврзани меѓу себе, едното не го исклучува другото. Прочитав во еден разговор помеѓу Барбара Блум и Марлен Дума, зборувајќи за тоа како настанува една слика, токму за таа поврзаност помеѓу нештата: Тоа е речиси како литерарна структура; Господин А и Госпоѓа Б имаат нерешен конфликт во Глава 1, но тогаш, во Глава 7, се случува нешто неповрзано кое го решава првиот конфликт. Згодно, нели?
За крај, бидејќи оваа книга е конкретно преземена акција за да се алармира околу лошата состојба на Споменикот на слободата, каква визија и какви мерки ни се потребни за да се заштити споменичната уметност од антифашистичката борба, со цел да се презервираат и зачуваат нејзините цивилизациски придобивки?
Мислам дека е време да се преземе одговорност и да се заземе страна. Одново ќе се вратам на тоа каде тргнал светот; тргнал во правец со застрашувачко темпо и драматични гестови против животот, кои веќе одамна ги надминале димензиите на човечката трагедија. Најбуквално, светот е донесен до работ на своето постоење. Сега веќе мислам и на еколошката катастрофа која е нашата реалност, ултимативниот резултат на слепата трка за профит, жестокиот непријател на солидарноста и емпатијата, која ги храни сите форми на фашизам на товар на сè што е благородно. Ете зошто не можам да замислам нешто поактуелно, пологично и повредно одново да се преиспита од сè она што е преплетено и концентрирано во светската солидарност на антифашистичката борба и спомениците што неа ја чествуваат.
Јосип Коцев
фотографии: Ања Калин
