Секој Божик добивав кукла на подарок од една госпоѓа што одвај ја познавав. Беше пријателка на мајка ми и, иако ретко се среќаваа, или само случајно на некој погреб, таа ја одржуваше чудесната навика да ми праќа кукла. Ќе пристигнеше со вечерниот автобус кратко пред Божик и го дополнуваше забревтаниот сјај на тие денови исполнети со врева и возбуда. Правевме пита од компир, божикни колачиња со суво и кандирано овошје, десерт со овошје и крем во чаши, ги китевме прозорците со божиковина и новогодишни украси и се чувствуваме како да ќе нè снајде некоја неочекувана среќа.
Секоја наредна година куклата изгледаше поубава, помаѓепсувачка и пораскошно облечена од претходната. Ги имаше од двата пола. Имаше еден џокеј облечен во црвено и во боја на шафран, имаше и холандски барабанџија во костенливо и жолто, имаше кукла што спие во кринолина, суштество со толку нежна убавина што стравував за неа кога моите сестри ќе ја кренеа несмасно или ќе ја растресеа за да затрепка со трепките. Очите ѝ подзаличуваа на порцелан и мало сино цвеќе, бидејќи ја имаа прогонувачката боја на второто и мазната глазура на првото. Се викаше Розалинд.
Моите сестри, се разбира, беа љубоморни и се лутеа поради неправдата јас да добивам кукла додека тие го добиваа вообичаениот фланелски чорап исполнет со дреболии, нужни нешта како моливи, тетратки и понекоја бонбона и луле од сладок корен. Секоја од моите кукли си имаше име и место за одмор, во некој агол или некаде на друго место, или во празна лимена кутија од бисквити, и на секоја ѝ беше доделен специјален разговор, специјални нагалени имиња, а ако беше нужно, и специјални прекори. Секоја имаше свое специјално време за излегување на свеж воздух – куклата ќе ја изнесев и ќе ја плеснев на плочата од прозорецот или ќе потонеше во некоја висока трева, наводно напуштена. Немав омилена, сè додека не се појави седмата кукла, и за мене таа беше оживеана претстава за принцеза. И таа беше кукла што може да спие, но беше поголема и облечена во бледосин фустан, со неколку натфустани од газа, имаше и бледосина шапка и бели чевли од јарешка кожа со копчиња. Моите сестри – кои беа постари од мене – беа исто така ѕвездосани колку и јас. Беше чудна, необична. Сите се согласивме дека изгледаше речиси како жива и дека, со малку умилкување, би можела и да проговори. Нејзината коса со боја на лен беше како перјеста под прстите, нејзините мали зглобови се вртеа, трепките ѝ беа црни и мазни, а погледот на нејзините очи толку маѓепсувачки што често си помислувавме дека не е неживо суштество, туку дека има душа и дека нè восприемаше сите. Разговорите со неа беа најнапрегнати и најобвинувачки.
Се погоди така учителката на училиште да негува одредена одбивност кон мене, а ова се должеше на некои необјасниви причини. Ги обожавав часовите, бев прва во домашната работа, секогаш порано доаѓав на час, и затоа секогаш го палев огнот во училницата, откако ќе ја истресев пепелта и ќе донесев полна кошница тресет и дрва уште пред да пристигне таа. Всушност, тоа што бев толку вредна како да ја нервираше и ме задеваше поради тоа и ме прогласуваше за голема „добродушница“. Се шегуваше за мојот џемпер или за врвките на моите чевли или за шнолата во мојата коса, а за да ги натера другите девојчиња да се смеат, ме нарекуваше „Тоа“. Ќе речеше, „Тоа има дупка во чорапот“, или „Тоа нема соодветен блејзер“, или „Тоа има мачканица во тетратката.“ Мислам дека ме мразеше. Ако бев најдобра при некој тест или испрашување – а обично бев – таа ќе ги прочиташе оценките на сите, оставајќи ја мојата последна, велејќи „Знаеме кој најмногу бубал“, како некако да сум се посрамотила. Кога на часот по домаќинство правевме палачинки и кога ќе ѝ понудев една, таа правеше лице како да сум ѝ понудила чкембе или стрихинин. Еднаш натера едно од поголемите девојчиња да ми даде овошни лаксативи, преправајќи се дека се бонбони и бесконечно ми се потсмеваше кога морав постојано да одам во тоалет тој ден. Тоа беше суров крст за носење. Кога дојде инспекторот и ме пофали, таа рече дека сум паметна, ама дека ми недостига разновидност. А како целосна спротивност, таа беше прекрасна со моите сестри и понекогаш ги прашуваше како е мајка ми и кога ќе ѝ испрати убава тегличка домашен џем или поголемо парче колач. Се молев и правев деветници дека еден ден ќе си ја преиспита совеста и ќе размисли за тоа колку ми грешела и дека ќе се покае.
Еден ден се чинеше како моите молитви за малку да ќе се услишаа. Беше ноември и девојчињата веќе штедеа за Божик оти знаевме дека набргу ќе се одржи пазарот на мисирки, а набргу потоа ќе се појават шунки и малечки мандарини без семки во излогот на продавницата. Таа ни рече, бидејќи сите многу добро сме поминале на тестот по катехизис, дека ќе нè пуштела да играме во училишната претстава и дека ќе направи колепка и ќе ја обгради со слама и статуетки. Некој рече дека мојата кукла би била најубава како Богородица. Неколку од девојчињата беа дошле кај мене дома за да ја видат куклата и им беше дозволено да ја ѕирнат во нејзината кутија што беше поставена со сребренa плева. Ја донесов следниот ден и секоја глава во училницата се истегна нагоре кога учителката го крена капакот на црната лакирана кутија и погледна внатре.
„Ќе помине“, рече таа и му рече на едно од девојчињата да ја стави куклата во плакарчето во кујната каде што учевме готвење, до оној миг кога ќе биде потребна. Тагував што ме разделија од неа, но бев и горда поради фактот што таа ќе биде во училишната претстава и дека ќе биде во центарот на вниманието на сите. Ѝ бев направила и наметка, лелеава сина наметка со навлака од мрежа што ја држеше мал дијамантен брош. Изгледаше како суштество од месечева светлина, целата светкаше, дури и кога денот беше мрачен и влажен. Плакарчето не беше достојно престојувалиште за неа, но што можев да сторам?
Претставата не помина без инцидент. Братучедот на учителката, Мајло, беше пијан, кавгаџиски настроен и навредуваше. Ги повикуваше девојчињата покрај огништето под изговор дека сака да разговара со нив, а потоа им ги допираше листовите на нозете и ги скокоткаше зад колената. Ме повика и мене и ме праша дали би се сплеткала со него. Тој беше аукционер од градот и неженет. Двајцата синови на учителката исто така дојдоа да ја погледаат изведбата, но едниот од нив си замина среде претстава. Тој беше чуден и се смееше без причина, и иако имаше повеќе од дваесет години, ѝ се обраќаше на учителката со „мамичке“. Имаше дречливоцрвена коса и чуден поглед. Повеќето од помалите деца си ги забораваа зборовите, се збунуваа, а инспициентката постојано доцнеше, па така погрешни девојчиња ги повторуваа репликите што таа им ги шепкаше. Таа стоеше зад завесата, ама можеа да ја чујат дури и на улица. Целата претстава беше фијаско. Мојата кукла беше ѕвездата на настанот и сите ѝ се одушевуваа.
Потоа беше послужен чај со колачиња и учителката разговараше со неколкуте мајки што беа дошле. Мајка ми не дојде зашто во тоа време не можеше да се соочи со големи групи луѓе, па дури стравуваше и од одењето на миса во неделите, но веруваше дека Господ ќе ја поштеди од вртоглавицата и задушувањето од кои страдаше. Откако сите си заминаа, а неколкутемина од нас завршивме и со миењето на садовите, јас појдов кај учителката и, на мое одушевување, таа ми се насмевна со голема и добродушна насмевка. Ми се заблагодари за куклата и рече дека не може да се одрече дека куклата ја спасила претставата, но кога јас посегнав по неа, таа ми ја тргна раката со еден линијар и се насмеа од сè срце.
„Зар мислиш дека ќе ти дозволам да си ја земеш сега, кога толку ми прирасна за срце… малата бубачка“, рече таа и потчукна по нејзиниот порцелански образ. Дома полудев. Мајка ми рече дека учителката веројатно се шегувала и дека ќе ми ја врати куклата за ден или два. Татко ми рече дека, ако не го стори тоа, ќе си има работа со него, па ќе види тогаш убаво. Поминуваа денови, па дојдоа и празниците и таа, не само што не ми ја врати куклата, туку и си ја однесе кај себе дома и ја стави во креденецот заедно со порцеланските шолји и украси. Поминувајќи покрај нејзиниот прозорец, погледнував внатре. Не можев да ја видам бидејќи креденецот беше во аголот, но знаев каде е зашто слугинката Лизи ми кажа. Го притискав челото врз прозорецот и ја повикував куклата и ѝ кажував дека мислам на неа и дека се кова план за нејзино спасување.
Сите се согласија дека тоа беше монструозно, но никој не појде да разговара со неа, никој не се справуваше со неа. Вистината беше дека се плашеа од неа. Имаш гаден јазик, а исто така, бидејќи беа суеверни, сите сметаа дека нам, на децата, може да ни даде или да ни го одземе паметот, исто како некоја вештерка. Како да можеше со клешти да ни го извлече мозокот и да го стави во солило. Никој ништо не стори и со време јас се помирив со тоа. Ја прашав еднаш во напад на храброст, а учителката само рече, зар не сум станувала дрска. Веќе не ни застанував кај прозорецот на нејзината куќа за да погледнам, туку поминував на другата страна од патот и не разговарав веќе ни со Лизи во случај таа да не ми каже нешто вознемирувачко.
Еднаш ме пратија кај учителката да ѝ однесам кременадли и ја најдов покрај огништето со нејзиниот чуден син, обајцата со слечени чорапи, како се топлат. Топлината беше оставила траги во цикцак по нивните нозе. Таа ме праша дали сакам да влезам и да ја видам куклата, но јас одбив. Тогаш веќе се подготвував да заминам во интернат и знаев дека засекогаш ќе се ослободам од неа, дека ќе ја заборавам, дека ќе ја заборавам и куклата, дека ќе го заборавам повеќето од она што се случило, или барем ќе се сеќавам на нештата без да се стресувам.
Годините минуваат и сè и секој бидува заменет. Оние што сме ги знаеле, иако отсутни, сепак се претопуваат неразделно со новите луѓе што ги запознаваме, па така секоја личност за нас е збир од многу други и ефектот е како да се отвора кутија во кутија во која оригиналот е скриен засекогаш.
И учителката умира со бавна смрт. Ракот целата ја разјадува, но сепак се бори против него и вели дека не е подготвена. Слушам дека оставила некоја сума пари, а ги дознавам и нејзините последни зборови, но не чувствувам ништо. Не чувствувам ништо од гневот, ништо од очајанието. Таа веќе не ми е важна. Јас сум во бегство од сите нив. Избегав. Живеам во град. Космополит сум. Луѓето доаѓаат кај мене дома, секакви луѓе, и прават такви подвизи како танцување, шегување, или пеење, измислувајќи некој вид приватен театар каде што сите играме некаква улога. Мојата улога е да ги примам и да ги обезоружам, да ги нахранам и напојам и скришно да бидам претпазлива со нив, да се дистанцирам од нив. Како нив, се смеам и јас, се препуштам како нив, пушам и пијам за да предизвикам трескавичност или пријатна талкачка халуцинација. Не е нешто што сум го негувала. Се разви само од себе, како спора што дише во темнината. Значи, далеку сум од оние со коишто сум, а далеку сум и од оние коишто ги напуштив. Ноќе уживам во оддалеченоста. Наутро, допирам маса или шолја за чај за да се осигурам дека масата е маса, а шолјата е шолја, и им зборувам, и ги полeвам цвеќињата и им зборувам, и си мислам колку се нежни цветовите, и шумите и шумскиот час, a можеби и колку се нежни и моите нови пријатели, но дека, како мене, намерно се кријат. Никој од нас никогаш не кажува од каде доаѓа и што го прогонува. Можеби сме збунети и засрамени.
Се враќам назад. Должноста ме довлекува назад за да се видам со роднините што ми останале и јас ја играм очекуваната улога. Морав да го посетам синот на учителката. Тој беше погребникот и одговорен за погребот на тетка ми. Сакав да му платам, „да средам“, како што се вели, и неговата жена, за којашто знаев дека е по малку расеана, ме прими со гласно смеење. Рече дека секогаш мислела дека имам катран црна коса, потоа се стрча надолу по претсобјето повикувајќи му го името. Се викаше Денис. Се ракуваше со мене многу формално, праша каков венец сакам и дали да биде во облик на срце, тркалезен или во облик на крст. Му оставам нему да одлучи сè. И таму, во преполниот креденец, е мојата конфискувана кукла, и ако куклите можат да стареат, оваа сигурно беше остарела. Сива и мувлосана, фустанот и наметката како покров, и си помислив дека ако ја кренам ќе се распадне.
„Господи, колку ја сакаше мајка ми“, рече тој, како да се обидуваше да ми каже дека и мене исто така ме сакала. Да го кажеше тоа, ќе просаскав. Сега бев постара и ми беше јасно дека ја задржала куклата поради расипаност, од љубомора, и за да ме навреди. На некој начин беше предвидела дека ќе живеам далеку од нив и дека ќе доживеам авантури што таа никогаш нема да ги искуси. Насетувајќи го моето студенило, тој се пофали дека не им дозволил на сопствените деца да си играат со куклата, навестувајќи ми така дека им била свет предмет, скапоцен сувенир. Извади шише бренди и ми намигна, очекувајќи да кажам да. Одбив.
Ме преплави гадење, некаква мачнина зашто толку многу сум ја сакала куклата, а сум ги оставила да ме малтретираат, и зашто сега воопшто не ми беше грижа. Го збуни моето нагло заминување. Стори нешто неочекувано. Се обиде да ме бакне. Веројатно си мислеше дека во мојот свет би можело да се очекува такво нешто. Освен што бакнежот беше понуден како сочувствителен бакнеж, бакнеж на ужаленост за смртта на мојата тетка. Лицето му го беше задржало киселиот мирис на крпата со која мора да се избришал малку пред да дојде да ме дочека. Бакнежот беше персонификација на несмасност. Го сожалував, но не можев да останам, и не можев да се присетувам, и не можев да се преправам дека сум жената што си замислуваше дека е лесно да ја бакнеш.
Чекорејќи надолу по улицата каде што секогаш чекорам во сеќавањата, наутро, напладне и навечер, не можев да погодам што толку ме унесреќи. И навистина, не беше смртта, туку повеќе убеденоста што ме разјадуваше дека сè уште не сум ни живеела. Сè што можев да кажам беше дека ѕвездите беа исто толку необично единствени и чудесни како што се сеќавав дека беа и дека сè уште ми се чинеа како некаква врска, нешто што ме намамуваше кон големите небеса и дека еден ден ќе ги досегнам и ќе се претопам во нивната убавина, и ќе преминам од свет којшто, во тој миг, ми се чинеше преполн со суровост и глупавост, свет којшто беше заборавил како да дава.
„Утре…“ си помислив. „Утре ќе ме нема“, и сфатив дека не сум ја изгубила желбата за бегство и навиката да се надевам.
Во рамки на проектот „Пораки на надеж: инспиративна европска литература” што издавачката куќа Артконект од Скопје го реализира со поддршка на програмата „Креативна Европа” на ЕУ е објавена книгата Предметот на љубовта од писателката Една О’Брајан.
Преводот е на Ацо Пероски.
